معماری گیلان از ویژگی های خاص کالبدی برخوردار است که برخاسته از شرایط آب و هوایی معتدل و مرطوب است. رطوبت اشباع در هوا و بالا بودن سطح آب های زیرزمینی و اثرگذاری بر کالبد بنا، شکل معماری را متاثر از این شرایط کرده است. معمار گیلانی که به دلایل اقلیمی، اصرار به ساخت ایوان، کرسی چینی و سقف شیب دار دارد، با در نظر گرفتن این نکته که معماری آرامگاهی، ویژگی های رفتاری معماری مسکونی را ندارد، شکل کالبد بنا را تابعی از عملکرد آن در تطابق با اقلیم می داند. این مقاله با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی، ضمن توصیف عناصر اقلیمی معماری گیلان، و برشمردن بخشی از تاریخ لاهیجان که بر تعدد بقاع در منطقه موثر بوده، معماری بقاع متبرکه و عناصر شکل دهنده به آن را به بحث گذاشته است. نگارنده با انتخاب چند بقعه شاخص و کمتر تغییر شکل یافته در معماری لاهیجان سعی در به دست آوردن الگوهایی مشابه در معماری بقاع متبرکه در این منطقه از ایران را دارد. از یافته های این تحقیق می توان به الگویی مشابه در شکل مدفن، نسبت فضای باز و بسته، دیوارها، سقف ها، تزیین ها و تعداد ایوان ها در بناهای زیارتی لاهیجان اشاره نمود.

بیان مساله: در طول دوران تاریخ اسلامی ایران، بناهای با شکوهی برای امام زادگان، صالحان و عارفان ساخته شده است. معماری بناهای آرامگاهی، بعد از معماری مساجد، بسیار حائز اهمیت بوده است. بررسی ادوار مختلف تاریخی شهرستان شوشتر نشان می دهد که مردمان این دیار همواره مقابر نیکان، علماء و صالحان را پاس داشته و همراه با معماری همان دوران آرامگاه های آنها را می ساختند. اهمیت و کثرت بقاع و قدمگاه ها در شهر شوشتر به نحوی است که این شهر لقب شهر چهل پیر به خود گرفته است. سوال تحقیق: این پژوهش در نظر دارد با بررسی کالبد معماری و عناصر سازه ای هشت بقعه تاریخی که غالباً دارای شاخصه های معماری اسلامی و ثبت میراث فرهنگی هستند، به گونه بندی آنها پرداخته و به پرسش های اصلی تحقیق که بررسی الگوها و تغییرات معماری بقاع در دوره های تاریخی مختلف هستند، پاسخ دهد. اهداف تحقیق: جستار پیش رو بر اساس اهداف گونه بندی و مقایسه تطبیقی بقاع تاریخی مورد پژوهش شکل گرفته است. روش تحقیق: نگارندگان با استفاده از منابع تاریخی، مطالعه کتابخانه ای و بررسی های میدانی، و به کارگیری روش تحلیلی-تاریخی ضمن بررسی معماری آرامگاه ها به گونه شناسی و تبیین وجوه اشتراک و تمایز آنها پرداخته اند. مهم­ترین یافته­ها و نتیجه­گیری تحقیق: شناسایی ویژگی های عناصر کالبدی بقاع متبرکه مورد پژوهشوگونه بندی آنها بر اساس دو شاخص کالبدی و کارکردی-اجتماعی را می توان از دستاوردهای مهم این پژوهش دانست. همچنین از یافته های این تحقیق می توان به الگوی مشابه پلان، کاشی کاری در گنبدهای شلجمی، دیوارها، سقف ها، عدم تزیینات داخلی و شکل مدفن و تمایز در فرم گنبدها تزیینات خارجی وکارکردها اشاره کرد.

پژوهش حاضر با رویکرد کیفی به دنبال شناسایی راهبردهای فرهنگی جهت تبدیل بقاع متبرکه به قطب فرهنگی است. برای جمع آوری اطلاعات از روش اسنادی و بعد از مطالعه مباحث نظری و تحقیقات پیشین در حوزه پژوهش به مطالعه اسناد بالادستی ازجمله، سند چشم انداز 20 ساله کشور، سند چشم انداز سازمان اوقاف و امور خیریه در افق 1404 هجری شمسی، سند راهبردی بقاع متبرکه، سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی، سیاست های کلی نظام، قانون اساسی و قانون اوقاف پرداخته شد و پس از مصاحبه با 25 نفر از اساتید، کارشناسان و مدیران بقاع متبرکه با استفاده از نرم افزار Maxqda و از طریق روش تحلیل مضمون و ترسیم شبکه مضامین، تعداد 136 مضمون پایه و 23 مضمون سازمان دهنده استخراج گردید که در 8 دسته راهبردهای زائر محور، ارتباطی، میزبانی، محیطی، ادبی، رویدادی، رسانه ای و هنری ارائه شد.

معماری و ادبیات در کنار هنرهای دیگر چون نقاشی و موسیقی ازجمله هنرهای اسلامی اند که از بُعد صوری و لفظی (فرم و ساختار، ریتم و وزن) و کاربرد مفهومی دارای مشترکات زیادی هستند؛ به گونه ای که در برخی موارد تردیدی باقی نمی گذارد که خاستگاه و منشأ وجودی آن ها از منبعی واحد است. ادبیات ابزار تفکیک نشدنی معمار و معمار شخصی شهودگرا است. البته در ادبیات برای رسیدن به اهداف یک طراحی خلاقانه، شعر بر سایر ابعاد ادبیات رجحان دارد. پژوهش حاضر به روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر داده های منابع کتابخانه به رشته ی تحریر درآمده است. یافته های پژوهش حاکی از این است که شعر در مفاهیمی چون فضا، فرم، سبک و در حوزه زیباشناسی چون استعاره، تضاد، توازن، نماد، رمز و رنگ دارای مشابهات زیادی می باشد که نه تنها در لفظ، در مفهوم و محتوا نیز نمایان است و این نشان دهنده ی ارتباط و تأثیر شعر سنتی در معماری امروز است. از نمونه های بارز تأثیر شعر بر معماری، نمود مفاهیم عرفانی و صوفیانه ازجمله افکار خیام، عطار، مولانا و سنایی بر مزار و گنبد بقاع متبرکه است. معماران دوره صفویه و قاجاریه، موسیقایی، هارمونی و مفاهیم شعر شاعران مذکور را دریافته و به حجم بدل ساختند. آثار معماری به دست آمده تبلور شاهکاری برآمده از ارتباط و تلفیق ادبیات و معماری است. اهداف پژوهش: بازشناسی ارتباط شعر سنتی و معماری در ایران. مطالعه ی نمود شعرهای عرفانی و صوفیانه در معماری بقاع متبرکه. سؤالات پژوهش: شعر سنتی و معماری ایرانی دارای چگونه ارتباطی هستند؟ اشعار صوفیانه و عرفانی در معماری بقاع متبرکه چه بازتابی داشته است؟

هنر دوره قاجار در دوشاخه هنر درباری و عامیانه قابل بررسی است. هنر عامیانه، دارای مضامین مذهبی و ملی است و هنرمندانی که از دل چنین گفتمانی برخاستند، اشخاص مکتب ندیده ای بودند که با ذوقی خودجوش به آفرینش باورهای طبقه خویش با شیوه ای متفاوت دست زدند. پرسش این است که چگونه می توان بازتاب این اعتقادات و باورها را در هنر عامیانه مورد مطالعه قرارداد. برای بررسی این مسئله به مطالعه موردی نقاشی های بقاع متبرکه گیلان با روش توصیفی تحلیلی پرداخته شده است. روش گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای و میدانی بوده و از نظریه «بازتاب» به عنوان رویکرد نظری، بهره گرفته شده است. این پژوهش نشان داد که هنر عامیانه به دلیل ارتباط مستقیم با مردم، آینه تمام نمای عقاید، باورها و سایر مناسبات زندگی اجتماعی مردم در دوره قاجار است و با تحلیل بازتاب این همه، می توان به تصویری از شمای اعتقادی و فرهنگی مردمان آن دوره دست یافت.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.